1985 yil. «Toshkent haqiqati» gazetasida ishlardim. Avji bahorda uylanadigan bo‘ldim. To‘y kuni belgilangan, biroq hali san’atkorlar aytilmagandi. Baayni o‘sha kezlar Farg‘ona viloyati filarmoniyasi badiiy jamoasi gastrol safari bilan poytaxtga keldi. Uning safida elga ancha tanilib qolgan lirik xonanda Nuriddin Haydarov ham bor edi. Qo‘qqisdan xayolimga «Xizmatga shu yigitni aytsam-chi?» degan fikr keldi. Yaxshi niyatda u qo‘ngan mehmonxonani topib bordim. O‘zimni tanishtirib, muddaoga o‘tdim.

– I-ya, siz Nazarmat aka bilan birga ishlaysizmi? Unda ja-a omadingiz chopgan ekan, – dedi Nuriddin gazetamiz nomini eshitishi bilanoq birdan sergak tortib. Ammo javobimni kutmay, yonidagi yosh yigitlarga izoh berdi. – Nazarmat aka ajoyib shoir! Qo‘shiqlariyam ancha. – So‘ngra yana menga yuzlandi. – Agar to‘yingizda u kishi ham qatnashsa, albatta, boraman. Shu bahonada otaxon bilan tanishib, bir-ikkita she’rini so‘rab olaman...

U lafzida turdi. Salkam 300 chaqirim yo‘l bosib, guruhi bilan Quvadan Bekobodga keldi. Bu xabarni eshitib, hovlimiz nafaqat mehmonlar, balki Nuriddinning ashaddiy muxlislari bilan ham to‘lib ketdi. To‘y juda chiroyli o‘tdi. U to‘rt soatdan ortiq tinmay kuyladi. Bazm tugagandan so‘ng allamahalgacha Nazarmat aka bilan eski qadrdonlardek gurunglashib o‘tirdi.

Shu-shu, men ham Nuriddin bilan do‘stlashib qoldim. Keyinchalik gohida yutuqlaridan behad quvonganiga ham, gohida har xil noo‘rin ta’na-malomatlardan qattiq g‘am-iztirob chekkaniga ham ko‘p bor guvoh bo‘ldim.

U 1957 yil 1 avgustda Toshkent viloyatining Oqqo‘rg‘on tumanida yashovchi oddiy dehqon oilasida tug‘ilgandi. Mushtdayligidan san’atga qiziqqani bois otasiga «Rubob olib bering», deb ko‘p xarxasha qilardi. To‘rt qizning orasida bittagina arzanda o‘g‘il bo‘lgani uchun Usmon aka uning istagini qondirdi.

Qarabsizki, hademay soz chalishni o‘rganib olgan Nuriddin turli tantana va bayramlarda o‘z davrida katta shuhrat qozongan san’atkorlarning, jumladan, Faxriddin Umarovning qo‘shiqlarini kuylaydigan bo‘ldi. Beshinchi sinfga o‘tgan yili esa oila a’zolari bilan birga ota yurti – Quva tumanidagi Akbarobod qishlog‘iga ko‘chib bordi. O‘sha yerda o‘rta maktabni bitirgach, sobiq Farg‘ona Davlat pedagogika institutining tarix fakulteti musiqa bo‘limiga o‘qishga kirib, Imyaminjon Qirg‘izov va Muxtorjon Teshaboyev kabi ustozlardan saboq ola boshladi. Aynan o‘sha kezlar matematika fakultetida tahsil ko‘rayotgan bo‘lg‘usi turmush o‘rtog‘i Manzuraxon bilan tanishdi.

Nuriddin ilk bor 14 yoshida O‘zbekiston televideniyesi orqali birovning ashulasini kuylagan bo‘lsa, 21 yoshida «Zamondosh» ko‘rsatuvida o‘z qo‘shiqlari bilan chiqdi. Katta sahnaga esa dastlab 1979 yili – ardoqli shoirimiz Abdulla Oripovning ijodiy kechasida qadam qo‘ydi. O‘sha oqshom «Yulduzim»ni jo‘shib kuyladi. Yangi tarona tugashi bilanoq zalda gulduros qarsaklar yangradi.

Shirali, jozibador va sohir ovozga ega yosh xonanda tez orada el nazariga tushdi, san’at tom ma’noda uning hayoti mazmuniga aylandi. Shunga ko‘ra, institutni tugatib, Farg‘ona viloyati filarmoniyasiga ishga kirdi. Bu jamoada olti yildan ziyod ishlab mashhur hofiz Tavakkal Qodirov va boshqalardan milliy qo‘shiqchilik sir-asrorlarini, san’atkor odob-axloqini obdon o‘rgandi. 1986–1993 yillarda esa O‘zbek davlat filarmoniyasida yakkaxon xonanda sifatida faoliyat yuritdi. So‘ngra to olamdan o‘tguniga qadar Ichki ishlar vazirligida ishladi. Shuningdek, Toshkent oliy harbiy texnik bilim yurti qoshidagi ansamblga badiiy rahbarlik qildi hamda Toshkent shahar Ichki ishlar bosh boshqarmasining Ma’naviyat va ma’rifat markazi boshlig‘i vazifasini bajardi.

Muhimi, ishi harchand ko‘p bo‘lishiga qaramay, Nuriddin yangi qo‘shiqlar yaratishni va kuylashni hech qachon kanda qilmadi. Natijada o‘zbek estrada san’atining yulduzlaridan va insonlar qalbiga yaqin qo‘shiqlar ijrochilaridan biriga aylandi. Sohadagi samarali xizmatlari evaziga «O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist» (1990), «O‘zbekiston xalq artisti» (2001) faxriy unvonlari bilan taqdirlandi. Shuningdek, «Ona zamin yulduzlari» (1997) festivali sovrindori bo‘ldi. Biroq umri qisqa ekan, ijodi ayni gullab-yashnagan, ustoz san’atkorlar qatoridan joy olgan bir pallada – 2004 yilning 3 oktyabrida yurak xastaligi tufayli vafot etdi. Bu paytda u endigina 47 yoshga to‘lgan edi.

Nuriddin san’atning chinakam fidoyisi bo‘lishidan tashqari, yuksak insoniy fazilatlarga ham ega edi. Avvalo, xushxulq, shirinsuxan va kamtar-kamsuqum yigit edi. «Men xalq artistiman», deb katta ketmasdi. Birov xafa qilsa, arazlab yoki kek saqlab yurmas, hech kimga hasad qilmasdi. Yordamga muhtojlardan himmatini ayamasdi. Odamlarga qo‘ldan kelganicha yaxshilik qilishga, hammaning ko‘ngliga yo‘l topishga, muxlislari dilini ranjitmaslikka intilardi. Kimki xizmatga aytib kelsa, uning istagini bajo keltirish payida bo‘lardi. Birovga va’da bersa, albatta, lafzida turardi. Hamkasblari, ijodkor va ziyolilarni behad qadrlab, yosh xonandalarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlardi.

Tabiiyki, uning o‘zi erishgan yutuqlardan g‘oyat quvongan damlari ham, gohida noo‘rin gaplaru asossiz ta’na-dashnomlardan asablari qaynab, tushkunlikka berilgan kunlari ham ko‘p bo‘lgan. Bir gal g‘alati voqea ro‘y berdi. Mashhur xonandalardan biri respublika gazetasida «Qo‘shiq taqlidchiligi – illat!» sarlavhali maqola chop ettirdi. Unda haqiqiy taqlidchilar bir chetda qolib, negadir hamyurti bo‘lmish Nuriddin Haydarovni nishonga oldi. «U falonchining naq o‘zi bo‘lib kuylaydi, ashulalari bir chaqaga arzimaydi», degan mazmunda pisanda qildi. Holbuki, bu paytda Nuriddin o‘z ovozi va uslubiga ega san’atkorga aylangan, o‘zi yaratgan qo‘shiqlari ancha ko‘paygan, xalq orasida obro‘si baland edi. Uni otarchiga mengzagan tanqidchi hofiz esa negadir bular haqda to‘xtalmagan, faqat uning avvalroq ustozlari usulida aytgan bir-ikkita qo‘shig‘ini qoralagandi.

Turgan gap, panadan nogahon otilgan malomat toshi yosh xonandaga o‘ta salbiy ta’sir qildi. U yuragiga zaharli o‘qdek sanchilgan noxolis tanqiddan qattiq gangib qoldi. Nazarida, ustozlari ishonchini oqlolmaganday, muxlislar mehrini qozonolmaganday, hamma uning ustidan kulayotganday tuyuldi. Alaloqibat, kayfiyati buzilib, ancha vaqt odamlar ko‘ziga ko‘rinmay yurdi. Hatto bir muddat ijoddan ko‘ngli sovidi ham.

Yaxshiyamki, irodasi mustahkam ekan. Vaqt o‘tishi bilan o‘zini o‘nglab oldi. Oldingi qo‘shiqlariga qaytadan sayqal berib, yangi-yangilarini yaratdi. Ijodiy bisotini ayricha ohang, ayricha jozibaga ega o‘nlab rang-barang qo‘shiqlar bilan boyitdi. Men u bemavrid malomatlarga qanday dosh bergani va «bashoratchi» hofizning noo‘rin gumonlarini qay tariqa chippakka chiqargani haqida maqola yozib, o‘zim ishlayotgan «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida e’lon qildim.

Nuriddinning yana bir ajoyib fazilati shu ediki, u ba’zi «yulduz»larga o‘xshab o‘ziga ortiqcha bino qo‘ymagandi. Ayniqsa, jonajon do‘stlaridan mehr-oqibatini ayamas, har qanday vaziyatda ham ulardan voz kechmas, boshiga g‘am-kulfat tushganlarining koriga yarar edi. Masalan, ancha yillar burun unga badnafs kimsalarning kasofati urib qamalib qolgan sobiq sinfdoshidan xat keladi.

«Nuriddin, meni kechir, – deb boshlanardi maktub. – Tunov kuni zonadagilarga oqibatini o‘ylamay, maqtanib qo‘yibman. «Yaralmish» degan qo‘shig‘ingni radiodan eshitayotib, «Bu yigit mening qadrdonim bo‘ladi», deb yuboribman. Ishonish qayda? Masxaralab ustimdan rosa kulishdi. «Qachonlardir birga o‘qigan bo‘lsa bordir, endi sendan yuz o‘girgani tayin. Axir, u el ko‘zida yurgan odam, sen-chi?.. Sen bor-yo‘g‘i bir jinoyatchisan!» deya kesatishdi. E’tiroz bildirgandim, nozik joyimdan ushlashdi. «Chin do‘sting bo‘lsa, chaqir, shu yerga kelib konsert bersin!» degan shart qo‘yishdi...

Nimayam qilardim, ochig‘ini yozdim. Balki gaplarim nafsoniyatingga tegar, «Endi kunim kelib-kelib, qamoqxonada qo‘shiq aytishga qoluvdimi?» deya or qilarsan. Yana bilmadim, ehtimol, o‘tinchimni inobatga olarsan, jilla qursa, shu tomonlarga yo‘ling tushganda, birrov kirib o‘tarsan...»

Yo‘q, Nuriddin do‘stidan or qilmadi, uning iltimosini rad ham etmadi. Qarshiga bordi. O‘sha yerda «Pravda Vostoka» gazetasining Qashqadaryo viloyati muxbiri bo‘lib ishlayotgan qadrdoni, asli vodiylik taniqli jurnalist Qodirjon Sobirovga uchrashdi. U orqali mutasaddilarga dardini aytdi.

Ko‘p o‘tmay, hammasi risoladagidek bo‘ldi. Nuriddin sinfdoshi jazo muddatini o‘tayotgan muassasada konsert berdi. Yomg‘ir shivalab turganiga qaramay, ochiq maydonda o‘ttizga yaqin qo‘shiq aytdi. Shu tariqa ham do‘stining yuzini yorug‘ qildi, ham hurlikka intiq qalblarni xushnud etdi. Qolaversa, qo‘shiqlarini berilib tinglayotgan va hazin o‘ylarga tolgan mahbuslarning yuz-ko‘zlariga razm solib, ularning hammasi ham yomon odamlar emasligini, ba’zilari bilib-bilmay yoki adashib, ba’zilari kimlarningdir aldoviga chuv tushib, xato yo‘llarga kirib qolganini, endilikda bundan qattiq pushaymonda ekanliklarini anglab yetdi.

Yana bir gap. Nuriddin Haydarov har qanday she’r-g‘azalning asl ma’nosini teran anglagan holda, har bir so‘zi va harfini o‘rni-o‘rniga qo‘yib, sidqidildan kuylardi. Shu bois uning qo‘shiqlari yosh tanlamas, barchani birdek larzaga solar, o‘ksik dillarga malham bo‘lardi. Qachon shu haqda o‘ylasam, quyidagi voqealar beixtiyor yodimga tushaveradi.

O‘shanda talaba edim. Ijara uyda yashardim. Yakshanba kuni Sobirjon ismli yakkabog‘lik kursdoshim xonamga ma’yus holda kirib keldi. Nima gapligini so‘ragandim, aytmadi. Faqat cho‘ntagidan bitta kasseta chiqardi-da, «Buni hozirgina ko‘chadan sotib oldim, magnitofonga qo‘yib, bir eshitaylik», dedi og‘ir xo‘rsinib.

Zum o‘tmay, xonada mungli kuy yangradi. So‘ngra unga xonandaning g‘amgin-hazin ovozi jo‘r bo‘ldi...

Yo‘q, bu oddiy qo‘shiq emasdi, dard edi, nola edi. Uning ilk satrlariyoq yuragimni zir titratib, xayolimni uzoq-uzoqlarga olib ketdi. Go‘yo Nuriddin emas, o‘zim kuylardim. Dilgir kuz tongida olis yurtlarga chog‘langan turnalar samoda sokin qanot qoqar, men esa keng dala o‘rtasida xavotir aralash qo‘l silkib, ularni safarga kuzatardim. Bo‘ron-dovullar charx urayotgan dengizlar osha, ajal o‘qlari damo-dam vizillayotgan janggohlar uzra betalafot uchib o‘tishlarini, kelgusi bahor yana diyorimizga eson-omon qaytib kelishlarini so‘rardim...

Nola avjiga chiqqanida xonada kuy va qo‘shiq sel bo‘lib oqdi. Keyin butun borliqqa zildek jimlik cho‘kdi. Ro‘paramda esa hamisha kulib, quvnoq-shodon yuradigan do‘stim tosh qotib o‘tirar, tinimsiz oqayotgan ko‘z yoshlarini tiya olmay, unsiz yig‘lardi. Men hammasini tushundim: «Turnalar» uning yaqinda afg‘on urushida shahid ketgan askar jiyanini yodiga solib, dardini yangilagandi.

Oradan sakkiz yil o‘tgach, takroran ayni holatning shohidi bo‘ldim. Faqat bu safar torgina xilvat kulbada yosh yigit emas, muhtasham saroy sahnasida sochlari qordek oppoq keksa ayol yig‘ladi. Ming-minglab odamlarning ko‘z o‘ngida Nuriddinning bo‘yniga osilib, o‘ksib-o‘ksib yig‘ladi. Chunki Nuriddin hozirgina Qurbonali Boybolayev qalamiga mansub «Ona umidi» nomli yangi qo‘shig‘ini maromiga yetkazib ijro etgandi. Uning xonishlari Ikkinchi jahon urushida bedarak yo‘qolgan jigarbandining yo‘llariga salkam yarim asrdan buyon hali-hanuz ko‘z tutayotgan onaizorning yurak-bag‘rini o‘rtab yuborgandi...

Albatta, Nuriddining sho‘x qo‘shiqlari ham ko‘p edi. Bundan tashqari, u milliy va estrada yo‘nalishida ijod qilib, Vatanga muhabbat, el-yurtga sadoqat, sevgiga vafo va o‘zaro mehr-oqibat mavzusida ham talay qo‘shiqlar yaratgandi. Xonanda mahorati oshgani sayin qamrovni kengroq olib, mumtoz she’riyatimizga ham murojaat etdi. Chunonchi, Boburning «Ey, mohitobon», Furqatning «Qachongacha?», Ogahiyning «Senga», Xislatiyning «O‘zing» g‘azallarini qo‘shiqqa aylantirib, el e’tiboriga havola qildi.

Nuriddin Haydarov san’at sohasining haqiqiy jonkuyari, sermahsul va serqirra ijodkor edi. Ta’bir joiz, bir qo‘shig‘ida o‘zi kuylaganidek, ezgu niyatda katta yo‘lga chiqqan karvon, baland parvozga shaylangan qanotlari tolmas qush edi. Shundanmi, bo‘sh vaqti deyarli bo‘lmasdi. Kunda-kunora taklif tushadigan to‘ylarda yoki katta-kichik konsertlarda deysizmi, Mustaqillik va Navro‘z bayrami singari ulug‘ ayyomlar tadbirlarida yoki Yevropa, Osiyo va Amerika mamlakatlaridagi gastrollarda deysizmi, hammasida ishtirok etishga ulgurardi. Har doim sidqidildan xizmat qilib, dilkash qo‘shiqlari, beg‘araz hazil-mutoyibalari bilan davralarga fayz kiritardi.

U kasb-korini nechog‘liq ulug‘lasa, oilasini ham shunchalar qadrlardi. Rafiqasi Manzuraxonni mudom ardoqlar, g‘amxo‘r ota, mehribon bobo sifatida olti nafar farzandi va uch nafar nabirasini yeru ko‘kka ishonmasdi. Hammasining kelajagidan umidi katta edi. Jumladan, «Elga manzur yangi qo‘shiqlar yaratsam, 75 yil yashasam, Hojiakbarim elga xizmat qilganini, kenjatoyim Jasurbek taekvando bo‘yicha jahon chempioni bo‘lganini ko‘rsam», degan gapni bot-bot takrorlardi. Ammo...

Istiqlolimizning 13 yilligiga bag‘ishlangan bayram konserti Nuriddin Haydarovning «Men nechun sevaman O‘zbekistonni?» qo‘shig‘i bilan ochilishi belgilangan edi. U bundan xursand bo‘lib, repetitsiyalarda faol qatnashayotgandi. Tantana boshlanishidan bir kun oldin kechki payt esa to‘satdan yurak xuruji tutib, yotib qoldi. Oqibatda bayram kuni sahnaga uning o‘rniga shogirdi Bekmurod Jo‘rayev chiqdi.

Nuriddin Ichki ishlar vazirligi gospitalida davolanayotganida ham oldinroq o‘zi borishga so‘z bergan to‘ylarga Bekmurodni yubordi. Oxirgi safar uni Surxondaryoga kuzatayotib, «Qaytishingda menga Omonxona suvidan olib kel!» deb tayinladi. Tayinladi-yu, ertasi kuni bandalikni bajo keltirdi.

Nachora, u keyingi orzu-umidlari ro‘yobini ko‘rolmadi, loaqal so‘nggi nafasi oldidan yurtimizning shifobaxsh suvini to‘yib-to‘yib icholmadi. Biri kam armonli dunyo deganlari, ehtimol, shudir. Ammo bir taskin shulki, u behuda yashamadi. O‘zidan zuvalasi yaxshilik, ezgulik va mehr-muhabbat urug‘i ila yo‘g‘rilgan talay qo‘shiqlar, ya’ni bebaho xazina qoldirib ketdi. Uning xalqqa xizmat qilishdek savobli ishini endilikda o‘g‘li – o‘ziga xos iste’dod sohibi Hojiakbar hamda mehr-oqibatli shogirdlari izchil davom ettirishmoqda.

Abdunabi Haydarov,

jurnalist.