O‘tgan kuni AQShning O‘zbekistondagi elchisi janob Jonatan Xenik rafiqasi va bir necha mulozimlari bilan Abdulla Qodiriy uy-muzeyiga tashrif buyurdi.

Elchining daragini eshitib, ochig‘i biroz hayajonlandik. Kimsan, yer yuzidagi eng qudratli mamlakatning elchisi-ya! AQSh – dunyo siyosatining markazi, moliya, iqtisodiyot va taraqqiyot yetakchisi bo‘lgan sehrli diyor!

Yuksak martabali mehmonni qanday kutib olamiz?

«Hech qanday alohida iltifotning hojati yo‘q, – dedi elchidan biroz avval kelgan tilmoch qiz Ra’no. – Aksincha, shanba-dam olish kuni bo‘lishiga qaramasdan vaqt ajratganingiz uchun sizlarga rahmat! Faqat dona-dona qilib, sekinroq gapirsangiz bo‘ldi, elchi janoblari o‘zbekchani yaxshi tushunadilar...».

Tarjimon Ra’no tafakkuri keng, bilimli qiz ekan. Adabiyot, tarix, jadidlar va qadriyatlarimiz haqida savollar beradi, suhbat qo‘r ola boshlagach, «ana, xuddi shu gaplarni janob elchiga so‘zlab bersangiz, yaxshi bo‘lardi», deya qo‘shib qo‘yadi.

Birozdan so‘ng naqshinkor darvozadan AQShning O‘zbekistondagi elchisi janob Jonatan Xenik va rafiqasi shirin talaffuzda: «Assalomu alaykum!» deya kirib kelishdi.  

Xondamir Qodiriy: «Oybodoq, sen zarrin to‘n hozirla! Mehmonlar boshidan isiriq aylantir! Hasanali, sen Samarqand darvozaga yugur, hokimga xabar qil!» deyishga-da ulgurmadi...

Janob elchi va uning rafiqasi, xuddi qo‘qonaravada Marg‘ilondan yo‘l bosib kelgan Mirzakarim qutidor va Oftob oyimga o‘xshab, biz bilan o‘zbekchasiga so‘rasha ketishdi.

San’at, tarix va texnika kabi soha muzeylarini shunchaki tomosha qilsa bo‘lar, ammo adib uy-muzeyiga ijod, tarix va adabiyotdan yaxshigina xabardor odamlar boradi! AQSh elchisi janob Jonatan Xenik ana shunday keng qamrovli inson ekan. Suhbatimiz adabiyot, jadidlar, tarix, elshunoslik, qadriyatlar, dehqonchilik va bog‘dorchilik haqida kechdi. Hatto qayerdandir taralayotgan maqom kuyiga bir zum quloq tutgan elchi kutilmaganda... «Shashmaqom» haqida so‘z ochib qoldi!

Janob elchi juda sinchkov, qiziquvchan inson ekan. Qo‘qonarava, o‘zbekning ichki va tashqi hovlisi ham uning nazaridan chetda qolmadi. Adibning kiyimlariga, ro‘zg‘orida foydalangan, 150-200 yillik xitoyi chinnilarga diqqat bilan razm soldi. Bularning ayrimlarini o‘z davrida sarkarda Yoqubbek dodxo navkari bo‘lgan Qodir bobo Qashqar va Urumchi tomonlardan keltirgan bo‘lsa, ajabmas.

Mash’um 1937-yilning 31-dekabrida katta chinni idishda norin qorib turgan Qodiriyni NKVD mal’unlari olib ketishadi...

Yozda salqin, qishda esa issiq bo‘ladigan, zilzilaga bardoshli sinchli uylar haqida so‘z ochildi. Xondamir Qodiriy tom va devorlarga qamish bosilgani, qamish havoni tozalovchi tabiiy filtr ekanligi, yerdagi bo‘yra esa zax o‘tkazmasligini so‘zladi. Tilmoch biroz tutilgandi, «Amerikada qamish o‘smaydimi?» deya darrov so‘radik. U: «o‘sadi, ammo Ra’noning lug‘atidan qamishni izlayapman», deb mutoyiba qildi. Shu ondayoq telefon lug‘atida «qamish» tarjimasi topila qoldi. Toshkentning mashhur norin taomi haqida ham ancha gapirildi.

Xonalarni isitish masalasi bilan qiziqqan elchiga shifobaxsh va qadrdon sandal(tancha)ni ko‘rsatdik. Mehmonlar ulug‘ adibga ixlos yuzasidan Qodiriy ijodxonasidagi sandalda birpas o‘tirishdi.

Ayrim diplomatlar «salom, rahmat, yaxshi» kabi bir-ikki so‘zni o‘rganib olib, buyog‘iga tilmoch yordamida davom etaverishadi. Bular esa... Er-xotin o‘zbekchada dona-dona gapirishyapti, Biror so‘zda qoqilsa, tilmoch Ra’no darrov o‘nglaydi. Elchixona xodimasi koreys qiz ham o‘zbekchani binoyidek o‘rganib olibdi. Devid ismli qoramag‘iz yigit, «men ham o‘zbekcha o‘rganaman», deya qo‘l qovushtirib turibdi. Ota-onasiga ming rahmat. Afsuski, shu yurtda tug‘ilib-ulg‘aygan, ammo o‘zbek tilini o‘rganishga «vaqt topmagan» kimsalar oz emas...

Amerikalik mehmonlarning o‘zbek adabiyoti, tarixi va qadriyatlariga oid ko‘plab savollaridan, ular yaxshigina tayyorgarlik ko‘rganliklari sezilib turardi.

Amerika elchixonasi kichik shaharchaga o‘xshash gavjum dargoh, janob elchining yumushlari ham oz bo‘lmasa kerak! Shunga qaramasdan, fursat topib, asosiysi, ehtiyoj va ixlos tufayli Abdulla Qodiriy uy-muzeyiga kelibdi. Xondamir Qodiriyning aytishicha, yurtimizdagi elchixonalar ichida birinchi bo‘lib AQSh elchisi tashrif buyuribdi!

Prezidentga ming rahmat, buyuk Abdulla Qodiriy uy-muzeyini barpo etishda shaxsan bosh-qosh bo‘ldilar.  Xalqimizning ko‘p yillik orzusi ro‘yobga chiqdi. Muzey darhol tabarruk ziyoratgohga aylandi. Biror kun yo‘qki, bu dargohga hamyurtlarimiz va chet ellik mehmonlar tashrif buyurmasa! Poytaxtdan va olis viloyatlardan o‘qituvchilar, talabalar, oddiy odamlar kelishadi. Hatto urushdan qochib, yurtimizga kelgan rusiyalik o‘ris bolalar ham muzeyga bir necha marta kelishdi.

Ammo o‘zimizning viqorli amaldorlar hanuz bu joyga qadam bosishmadi. Ularga ma’naviyat kerak emasmi? Hozir O‘zbekistonda o‘ttizga yaqin vazirlik, undan ko‘p agentliklar, davlat qo‘mitalari, inspeksiyalar, muassasalar faoliyat olib bormoqda. Mas’ullari juda band ersa mayli, ayrim xodimlari birin-ketin kelib ko‘rishdimikan?

O‘tgan qishdagi «anomal» qahratonda gaz va elektr o‘chib, isitish qozonlari yorilib ketdi. Ko‘p zahmatlar bo‘ldi. Energetika vaziri muzeyni ko‘rish bahonasida kelib, ahvol so‘radimi?

Albatta, gina qilish o‘rinsiz. Ular balki o‘z vazifalarini o‘rinlatib bajarish asnosida muzeyga, ma’naviyatga fursat topolmayotgandirlar? Shu o‘rinda poytaxtning sobiq hokimi Jahongir Ortiqxo‘jayevni minnatdorlik ila eslamasak, insofdan bo‘lmas. U kishi bir necha marta kelib, muzeyning kam-ko‘stlarini surishtirgan, «shest sekunda» zarur yordamni uyushtirgan edi. «Mana bu xonani qahva ichib, kitob o‘qiydigan, film ko‘riladigan innovatsion joy qilamiz», deya rejalarini o‘rtoqlashgani esimizda...

AQSh elchisi bilan uzoq va maroqli suhbat bo‘ldi. Ketar oldidan atrofda nimanidir izlagandek bo‘lib, «Ehson qutisi»ni so‘radi. Xondamir aka, «quti yo‘q, lekin Otabekning savdo karvonidagi sandiqlar ko‘p», dedi kulib. Sandiqqa karam rangli xorij pullari tushmadiku-ya, lekin janob elchining ehson haqidagi tushunchasidan hayratlandik. Qoyil.

AQSh qudratining siri nimadan? Avvalo, dunyo xalqlarining adabiyoti, san’ati va madaniyatiga samimiy qiziqish, rag‘bat, milliy tillarga e’tibor tufayli!

Tashrif yakunida janob elchiga yaqinda ingliz tilida chop etilgan «O‘tkan kunlar» kitobi tuhfa qilindi. Elchi xursand bo‘lganidan o‘zbekchalab, «Buni o‘qib chiqishga so‘z beraman», dedi. Rafiqasi esa, «bu kitobdan elchixona xodimlariga ham olamiz, so‘ngra savol-javob o‘tkazamiz!», dedi.

Diplomatiyada so‘z mas’uliyati katta. Keyingi tashrifda elchi va xodimlari ishtirokida kitob haqida suhbat o‘tkazish va’dasini olib xayrlashdik.

                                                              Baxtiyor Haydarov, jurnalist