Qadimiy mo‘’jizalardan tortib, bugungi kunda biz yashayotgan zamonaviy binolarga qadar o‘lchov texnologiyasi ming yillar davomida o‘lchovlarni amalga oshirishda yordam beradi. Biz qadimgi Misrning arqon zambillaridan uzoq yo‘lni bosib o‘tdik, ammo yerni o‘rganish texnologiyasi hali ham rivojlanib bormoqda. Har bir soha singari, kelgusi yillarda ham yer tuzish ishlarining kelajagi o‘zgarishi kerak. Dronlardan foydalanishning ko‘payishi, mobil 3D xaritalashning yaxshilanishi va ma’lumotlar boshqaruvidagi o‘zgarishlar orasida geodeziya oldida ko‘plab o‘zgarishlar mavjud. Ushbu tamoyillar soha uchun axborot yig‘ishni yaxshilashi, ma’lumotlarni saqlash yondashuvlarini o‘zgartirishi va yanada qulay va moslashuvchan informatsiya to‘plashni taklif qilishi mumkin.

Bugun biz yerni o‘rganish texnologiyasining kelajagi qanday ekanligi va yerni o‘rganishning eng yaxshi tendensiyalari qanday shakllanayotgani haqida to‘xtalamiz.

Dronlar

Dronlar tobora ommalashib bormoqda. Ularning keng tarqalishidan oldin, ular ko‘pincha harbiy maqsadlarda foydalanilgan. Endi ular quruqlikdagi geodeziya guruhlari va boshqariladigan samolyotlarga nisbatan bir nechta afzalliklarga ega. Bunga quyidagilarni kiritish mumkin:

- qisqa vaqt ichida katta sirt maydonlarini aylanish;

- harakatlanish qiyin bo‘lgan yerlarni kesib o‘tish;

- murakkab landshaftlarning batafsil rasmlarini olish;

- yerni o‘rganish, fotogrammetriya, 3D xaritalash, topografik o‘lchov va boshqalarni amalga oshirish.

Endilikda tadqiqotchilar zamonaviy dronlar yordamida havo ma’lumotlarini tez va aniq olishmoqda. Shuningdek, dronlar ishni xavfsizroq bajaradi, negaki operatorlar o‘lchovlarni o‘tkazish uchun uchib o‘tishlari yoki xavfli muhitga kirishlari shart emas. Uchuvchisiz uchish vositalari odatiy holga aylanib bormoqda. Tez orada ulardan foydalanish sanoat standartiga aylanishi tayin.

Dronlar ko‘pincha kadastr uchun ishlatiladi, bu esa foydalanishning muhim sohasini ochib beradi. Bundan tashqari, ular yerlarni rivojlantirish va boshqarish uchun modellarni yaratish uchun kompyuter yordamida loyihalash dasturlari bilan birlashtirilgan ma’lumotlarni taqdim etishlari mumkin. Dronlardan foydalanishning yana bir afzalligi shundaki, u yer haqidagi ma’lumotlar va inshootlarning turli xil fotosuratlarini taqdim etadi.

Dronlardan to‘plashimiz mumkin bo‘lgan ba’zi ma’lumotlar shakllari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

- 2D va 3D ortomozaik xaritalar, ya’ni dron fotosuratlari yordamida yuqoridan pastga qarab havo ko‘rinishini yaratish;

- 3D modellar, jumladan, kuchli xaritalash dasturidan batafsil modellar yaratish;

- Termal xaritalar, xususan, hududdagi g‘ayritabiiy issiqlik imzolarini yozib olish va aniqlash;

- LiDAR nuqtali bulutlari, dronlar ushbu tizimda foydalanish uchun yuqori zichlikdagi nuqta bulutini yaratadi;

- Multispektral xaritalar ko‘rinadigan yorug‘lik spektridan tashqaridagi ma’lumotlar turli xil foydalanishni taklif qilishi mumkin, jumladan, raketalarni aniqlash va sun’iy yo‘ldosh orqali tasvirlar;

- Axborotni modellashtirish (BIM) bu yuqori aniqlikdagi 3D dasturiy yoki lazerli modellarni oldindan tayyorlangan BIM moslamalari bilan birlashtirishdir. Ushbu ma’lumotlar o‘zgarishlarni aniqlashga va shunga mos ravishda javob berishga yordam beradi.

Mobil 3D xaritalari

Mobil xaritalash tizimlari qisqa vaqt ichida o‘ta batafsil tasvirlarni taqdim etadi. Tadqiqotchilar noqulay uskunalarsiz yoki natijalarni ko‘rish uchun soatlab kutmasdan raqamli nusxalarini yaratishi mumkin. Ko‘p tomonlama uskunalar variantlari, qo‘lda ishlaydigan qurilmalar va havodan yozib olish ko‘plab yer o‘lchagichlari uchun mobil 3D xaritalashni hayotiy va samarali yondashuvga aylantiradi.

Mobil 3D xaritalash GPSdan foydalanmasdan qo‘shimcha moslashuvchanlikni taqdim etadi. Ushbu turdagi mahsulotlar odam borish qiyin bo‘lgan joylarni bir necha usullar orqali xaritada ko‘rsatadi. Shuningdek, asboblar tez-tez ishlatishda qulaylik uchun yengil va ko‘chma qilib tayyorlanadi.

Ushbu turdagi xaritalashning eng muhim afzalliklaridan yana biri real vaqtda va tezkor natijalarni o‘z ichiga oladi. Ma’lumotlarni tezda 3D vizual ko‘rinishga aylantira olasiz, natijada natijalarni ko‘rish vaqtini qisqartirish mumkin.

LiDAR

Rivojlanayotgan yana bir texnologiya — bu 3D lazerli skanerlashning bir shakli LiDARdir. LiDAR yorug‘likni aniqlash va o‘zgarishni anglatadi va yerga yoki yaqin atrofdagi narsalarga o‘zgaruvchan masofani o‘lchash uchun ultrabinafsha, ko‘rinadigan yoki infraqizil nurida impulsli lazerdan foydalanadi. Mashina lazer maxsus GPS qabul qiluvchisi va skanerdan tashkil topgan bo‘lib, ular ma’lumotlarini katta maydonlarda yig‘ish uchun odatda samolyotlar va vertolyotlardan foydalanadilar. Ushbu masofadan turib zondlash usuli 3D impuls modellarini yaratish yoki Yerning fizik xususiyatlari to‘g‘risida ma’lumotlarni yorug‘lik impulslaridan va havo tizimidan yig‘ilgan boshqa ma’lumotlarni to‘playdi.

LiDARning bir necha xil turlari mavjud:

Quruqlik: LiDARning bu turi Yer yuzini topografik o‘lchovlar orqali xaritada aks ettiradi. 3D o‘lchamli bulutlarni skanerdan raqamli tasvirlar bilan tezda xaritada ko‘rish mumkin.

Batimetrik: Batimetrik LiDAR daryo bo‘ylari va dengiz sathining balandliklarini suvga o‘tuvchi yashil nur yordamida va uning sensorga qaytishini o‘lchaydi. O‘lchovlar odatda havodan olinadi.

Havodan: Lazer skaneri samolyotga ulanishi va landshaftning uchburchak bulutli modelini yaratish uchun ishlatilishi mumkin. Bu raqamli balandlik modellari va raqamli sirt modellari yaratishda yordam beradigan batafsil va aniq. Mazkur tizim organik va sun’iy tuzilmalarni o‘lchash uchun yangi aniqlik va moslashuvchanlikni ta’minlaydi.

Qishloq xo‘jaligi: LiDARning topografik ma’lumotlari dehqonchilik taktikasini yaxshilash uchun quyosh nurlari, hasharotlar harakati va landshaftdagi xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi.

Arxeologiya: arxeologlar LiDAR texnologiyasidan foydalangan holda daraxt qoplami ostidagi xaritalarning xususiyatlarini aniqlashda va batafsil tasvirlar uchun arxeologik joylarning DEMlarini yaratishgan. Masalan, 2013-yilda Kambodja tog‘laridagi Mahendraparvata shahrini qayta kashf qilish uchun foydalanilgan.

Atmosfera: LiDAR meteorologik qo‘llanmalarda sirt bosimi, parnik gazlari, yong‘inlar va fotosintez haqida ma’lumot berish uchun ishlatiladi. U atmosferadan teskari parchalanishni va qattiq sirtni tarqatib yuboradigan ko‘zgularni o‘lchashi mumkin.

Fizika va astronomiya: LiDAR masofani va oyning o‘rnini o‘lchashga yordam beradi va boshqa sayyoralar to‘g‘risida topografik ma’lumot yaratadi.

Shamol elektr stansiyalari: LiDAR shamol tezligi va turbulentlikni o‘lchab, shamol elektr stansiyalarining ishini optimallashtirishga yordam beradi.

LiDARning muhim afzalliklaridan biri shundaki, u real vaqtda nuqtali bulutlarni taklif qiladi. Bunday imkoniyat hamma tizimlarda ham mavjud emas. Ushbu xususiyat tezkorlik va qulaylik yo‘lida sezilarli yutuqlarni ta’minlab, loyihalarni yanada moslashuvchan va samarali qiladi.

Nurillo To‘xtasinov tarjimasi